Í heimi þar sem mörg lönd eru að breytast í átt að framsæknari fíkniefnastefnu stendur Svíþjóð fast í skuldbindingu sinni um kúgunarnálgun sem miðar að því að skapa vímuefnalaust samfélag. En er þessi nálgun að virka eða kostar hún meira en hún gagnast?
Nýleg rannsókn sem metur glæpavæðingu fíkniefnaneyslu í Svíþjóð veitir mikilvæga innsýn í virkni strangrar fíkniefnastefnu landsins. Það er frá vísindamönnunum Albin Stenström, Felipe Estrada og Henrik Tham frá afbrotafræðideild Stokkhólmsháskóla. Þetta er eitthvað sem ríkisstjórnir og ráðherrar hafa neitað að rannsaka í mörg ár. Ástæðan er sú að þeir eru hræddir við frekar augljósa niðurstöðu.
Litið til baka: Glæpavæðing Svíþjóðar á fíkniefnaneyslu
Árið 1988 glæpavætti Svíþjóð fíkniefnaneyslu með það að markmiði að draga úr neyslu og draga úr fíkniefnatengdum skaða. Stefnan hertist árið 1993 með því að fangelsisvist var tekin upp sem möguleg refsing fyrir persónulega notkun, sem gerði lögreglu kleift að taka skyldublóð- og þvagsýni. Markmið sænsku ríkisstjórnarinnar var skýrt: að fækka fíkniefnaneytendum, takmarka fíkniefnaneyslu og að lokum draga úr fíkniefnatengdum dánartíðni.
En þrátt fyrir þessa viðleitni bendir þróunin í Svíþjóð til þess að stefnan hafi ekki haft tilætluð áhrif. Reyndar sýnir rannsóknin að ekki aðeins hefur fíkniefnaneysla ekki minnkað heldur hefur lyfjatengdur skaði haldið áfram að aukast.
Óviljandi afleiðingar kúgunarstefnu
Ein mest sláandi niðurstaða matsins er aukning lyfjatengdra dauðsfalla undanfarna þrjá áratugi. Tíðni lyfjatengdra dauðsfalla, einkum af völdum ópíóíða, hefur aukist jafnt og þétt í Svíþjóð og er með hæstu tíðni í Evrópu. Áhersla Svíþjóðar á að glæpavæða fíkniefnaneyslu hefur lítið gert til að snúa þessari þróun við, sem hefur leitt til þess að margir efast um árangur stefnu þeirra.
Ennfremur leiðir rannsóknin í ljós að þrátt fyrir mikla fjárfestingu lögreglu – á einum tímapunkti var næstum 10% af mannafla lögreglunnar varið til fíkniefnaeftirlits – hefur framboð fíkniefna ekki minnkað. Þess í stað hefur lyfjaverð lækkað, sem bendir til þess að markaðurinn hafi aðlagast til að komast hjá löggæslu.
Þessi áhersla á löggæslu hefur einnig leitt til aukins félagslegs kostnaðar, sérstaklega fyrir ungt fólk og jaðarsetta hópa. Margir einstaklingar, sérstaklega með lágtekjubakgrunn, hafa verið glæpsamlegir fyrir minniháttar fíkniefnabrot, sem hefur leitt til fordóma og erfiðleika við að finna vinnu. Öflun sakavottorðs fyrir fíkniefnaneyslu getur haft langvarandi áhrif á framtíð einstaklings og oft ýtt þeim lengra út á jaðar samfélagsins.
Hvernig er Svíþjóð í samanburði við norræna nágranna sína?
Þegar fíkniefnastefna Svíþjóðar er skoðuð í samanburði við norræna hliðstæða þeirra verður myndin enn áhyggjuefni. Svíþjóð er með mest kúgandi fíkniefnastefnu Norðurlandanna, en árangurinn er ekki betri en í löndum með framsæknari nálgun. Til dæmis hefur Danmörk, sem hefur ekki glæpavætt persónulega fíkniefnaneyslu, upplifað tiltölulega stöðuga fíkniefnatengda dánartíðni á meðan tíðni Svíþjóðar hefur haldið áfram að hækka.
Ennfremur endurspeglar fíkniefnaneysla ungmenna í Svíþjóð þróunina í Noregi og Finnlandi, þrátt fyrir harðari refsistefnu Svíþjóðar. Þetta vekur upp mikilvæga spurningu: Er glæpavæðing besta leiðin til að draga úr fíkniefnaneyslu eða eykur það á vandamálið?
Áfram: Endurskoðun fíkniefnastefnu Svíþjóðar
Rannsóknin kemst að þeirri niðurstöðu að kúgunarnálgun Svíþjóðar við lyfjaeftirlit hafi að mestu verið árangurslaus. Frekar en að draga úr fíkniefnaneyslu og draga úr skaða hefur glæpavæðing einkanotkunar leitt til mikils eftirlitskostnaðar, aukinna fíkniefnatengdra dauðsfalla og verulegs félagslegs skaða. Á sama tíma hafa önnur lönd sem hafa valið afglæpavæðingu eða skaðaminnkandi aðferðir séð betri árangur án þungra félagslegra og efnahagslegra byrða fjöldaglæpavæðingar.
Þar sem fíkniefnastefna um allan heim heldur áfram að þróast gæti Svíþjóð þurft að endurskoða afstöðu sína. Gæti breyting í átt að afglæpavæðingu, eins og farsælt líkan Portúgals, veitt betri lausn til að takast á við fíkniefnatengdan skaða? Þó að svarið sé enn óljóst benda vísbendingar til þess að breyting á nálgun gæti verið tímabær.
Draumur Svíþjóðar um vímuefnalaust samfélag kann að virðast göfugur, en að ná honum með kúgunaraðgerðum er algerlega óraunhæft – og, eins og rannsóknin sýnir, hugsanlega gagnvirkt.